آنالیز همه جوانب اختلاف شیعه و سنی در خصوص غدیر خم - زرین گراف

واقعه غدیر خم

پیامبر گرامی اسلام (ص) پس از هجرت از مکه به مدینه، به زیارت خانه خداوند نرفته بودند، تا اینکه در سال دهم هجری، تصمیمی مبنی بر زیارت خانه خدا دریافتد و به صحابه خود خبر دادند که سال جاری در موعد حج، قصد سفر به مکه را دارند. مسلمانان بسیاری از شهر های اطراف مدینه، خود را به مدینه رساندند تا با پیامبر (ص) همسفر حج شوند. بر اساس برخی از آمار، حدود هشتاد هزار مسلمان در آن سال با پیامبر (ص) همسفر شدند و عزم کعبه کردند. این حج، به حج الوداع معروف است. پس از خاتمه حج و در راه بازگشت از مکه به مدینه، به محلی به نام غدیر خم رسیدند؛ معروف است که وقتی پیامبر (ص) به غدیر خم رسید، جبرئیل بر او نازل شد و آیه زیر را از سوی خداوند بر پیامبر (ص) قرائت کرد:

یا اَیُّها الرَّسُول بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَیکَ مِن رَبِّکَ وَ اِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعصِمُکَ مِنَ النّاس اِنَّ اللَّهَ لا یَهدِىَ القَومَ الکافِرینَ

ای پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد (به خلق) برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده ای، و خدا تو را از (شر) مردمان محفوظ خواهد داشت، (و دل قوی دار که) خدا کافران را (به هیچ راه موفقیتی) هدایت نخواهد کرد.

پس از نزول این آیه، پیامبر (ص) دستور دادند آن صحابه ای که در جلوی کاروان قرار داشتند و غدیر خم را رد کرده بودند بازگردند و منتظر ماندند که بقیه صحابه از راه مکه به غدیر خم برسند. هوا در غدیر خم آنقدر گرم بود که صحابه مقداری از لباس های خود را برای سایه بان و مقداری دیگر را برای گذاشتن بر روی سنگ های سوزان زمین غدیر خم، استفاده کردند. پس از آنکه همه حاضر شدند، از جهاز شترها، منبری درست کردند و پیامبر بر فراز آن منبر رفتند. پیامبر فرمودند: الحمدللّه، از خدا مدد مى جوییم، به او ایمان مى آوریم، بر او توکل مى کنیم و به خدا پناه مى بریم از شر نَفْسْ هاى خود از عواقب اعمال خویش. شهادت می دهم که جز خداوند، پروردگاری نیست و محمد، بنده و فرستاده اوست. محتمل است که در سال ها آینده، خداوند مرا به نزد خود ببرد، پس از من از ثقلین غافل نشوید. ثقلین همانا شامل کتاب خدا و عترت من (اهل بیت پیامبر) است. سپس پیامبر دست حضرت علی (ع) را بالا بردند، تا جایی که همگی تشخیص دادند که شخصی که دست در دست پیامبر دارد، امام علی (ع) است. سپس فرمودند:

ان اللَّه مولاى و انا مولى المؤمنین و انا اولى بهم من انفسهم فمن کنت مولاه فعلى مولاه؛

همانا خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنانم و بر آنان از خودشان اولى مى باشم. پس هرکه من مولایش هستم، على نیز مولاى اوست

پیامبر گرامی، این سخن را سه بار تکرار کردند.

نظر اهل سنت درباره واقعه غدیر خم

علمای اهل سنت، مطابق با استدلال های خاصی، واقعه غدیر خم را دلیل جامع و کاملی برای جانشینی امام علی پس از پیامبر نمی دانند. مهم ترین استدلال های اهل سنت در این باره، به توضیح زیر است:

1. مولا به معنای جانشین نیست

اهل سنت مطرح می نمایند که پیش از سفر حج پیامبر (در سال دهم هجری) امام علی (ع) به فرمان پیامبر (ص) با گروهی از مسلمانان به سرزمین یمن رفتند و یک اردوی نظامی ترتیب دادند. در حواشی این سفر، اختلافاتی بر سر غنائم، در میان امام علی و برخی از صحابه ایجاد شد و منظور پیامبر از واقعه غدیر خم، برطرف تنش در میان امام علی و سایر صحابه بوده است و ایشان اشاره ای به مسئله جانشینی پس از خود نداشته اند.

همچنین گروهی دیگر معتقدند که مولا به معنای دوست و یاور است و منظور پیامبر از این حدیث توضیح مقام معنوی برجسته امام علی است و ربطی به مسئله خلافت و جانشینی ندارد؛ چراکه امام علی (ع) جزو اولین کسانی است که اسلام آورد و از ابتدای ماجرا های تبلیغ اسلام، در کنار پیامبر قرار داشت.

2. شک در صحت حدیث غدیر

برخی از علمای اهل سنت، واقعه غدیر خم را با جزییات کامل به عنوان یک ماجرای حتمی روایت کرده اند، ولی برخی دیگر از این علما، سند حدیث غدیر خم را ضعیف و غیرقابل استناد می دانند.

• ابن حزم اندولسی در جلد چهارم کتاب الفص دراین باره می نویسد:

حدیث من کنت مولا به هیچ وجه به وسیله افراد ثقه تایید نشده است.

• ابن تیمیه حرانی در جلد هفتم کتاب منهاج السنه النبویه می گوید:

حدیث من کنت مولا در کتب شش گانه حدیث ذکر نشده است، برخی از دانشمندان این حدیث را روایت کرده اند، ولی در صحت آن جای اشکال است. همچنین از برخی از علما نقل شده که این حدیث ضعیف است.

• سعدالدین تفتازانی در کتاب توضیح المقاصد می نویسد:

جواب ما به حدیث غدیر این است که این حدیث، متواتر نیست و از جمله زورگویی های شیعیان است؛ زیرا بسیاری از علما و محققان علم حدیث (مانند بخاری و مسلم) در صحت این حدیث اشکال وارد کرده اند.

3. اولی به معنای اولویت

مطابق با استدلال دیگری، اهل سنت بیان می نمایند که کلمه اولی که در حدیث غدیر خم آمده، به معنای اولویت است و منظور پیامبر از این حدیث، اولویت دادن به امام علی در میان دیگر نامزد های جانشینی پیامبر است؛ به بیانی، پیامبر امام علی را به عنوان گزینه ای برای خلافت مطرح می نمایند، ولی انتخاب قطعی را به عهده امت اسلامی پس از خود می گذارند.

بیشتر بخوانید: ماجرای عید غدیر خم چیست؟

4. درایت بر روایت فزونی دارد

قاضی عبدالجبار سنی از علمای اهل سنت در شهر بغداد، درباره واقعه غدیر خم می گوید: امام علی (ع) مطابق با روایت غدیر خم بر ابوبکر ترجیح دارند، ولی ابوبکر از جهات دیگر درایت بیشتری نسبت به علی (ع) دارند و هیچ انسان عاقلی، درایت را به سبب روایتی به کناری نمی نهد. پس ابوبکر نسبت به علی (ع) ترجیح بیشتر بر خلافت دارد.

5. استناد نکردن امام علی و اصحاب ایشان به حدیث غدیر

گروهی دیگر از علمای اهل سنت، بر این باور هستند که شخص امام علی (ع) نیز واقعه غدیر خم را به معنای جانشینی پیامبر در نظر نداشتند، چراکه هیچ گاه از این استدلال برای ترجیح خود در امر خلافت استفاده نکرده اند. یکی از مثال های این گروه از اهل سنت، خطبه شقشقیه است که در نهج البلاغه نیز وجود دارد؛ امام علی (ع) در خطبه شقشقیه درباره امر خلافت و ترجیح خود بر دیگران صحبت می نمایند، ولی از واقعه غدیر خم به عنوان استدلالی برای جانشینی استفاده نمی نمایند. همچنین هیچ یک از یاران امام علی در شورای سقیفه که به منظور انتخاب خلیفه پس از پیامبر تشکیل شده بود، از حدیث غدیر خم برای اثبات فزونی امام علی استفاده نکردند.

6. تفاوت معنای خلافت در میان شیعه و سنی

یکی دیگر از مسائلی که از ریشه های اصلی اختلاف نظر در میان شیعه و سنی دانسته می گردد، تفاوت معنای خلافت در میان این دو گروه است. اهل سنت، خلافت را به معنای اداره امور جامعه و چیزی شبیه به پادشاهی می دانند در صورتی که شیعیان، خلافت را به اداره امور محدود نمی نمایند و اعتقاد دارند که خلافت همان خلافت الهی است و علاوه بر مسائل مادی، بر مسائل معنوی نیز صدق می نماید؛ پس جانشین پیامبر، حتما باید جانشین معنوی ایشان نیز باشد.

7. انتساب ابوبکر در زمان بیماری پیامبر

پیامبر در سال های خاتمهی عمر خود، بیمار شدند و در مدت بیماری، ابوبکر را بجای خود به مسجد فرستادند؛ اهل سنت مطابق با این روایت استدلال می نمایند که اگر امام علی مورد تایید پیامبر بود، بجای ابوبکر در مدت بیماری ایشان به مسجد فرستاده می شد.

8. قبول وزارت ابوبکر از جانب امام علی

امام علی (ع) در یکی از خطبه های نهج البلاغه، خود را برای وزارت خلیفه مناسب می دانند؛ اهل سنت مطابق با این حرف امام، مطرح می نمایند که اگر امام علی (ع) جانشین پیامبر بودند و از طرف پیامبر چنین وظیفه ای به دوش داشتند، هیچ گاه وظیفه الهی خود را نادیده نمی دریافتد و وزارت خلیفه را بر خلافت که وظیفه شرعی ایشان بوده است، ترجیح نمی دادند.

بیشتر بخوانید: اعمال پرفضیلت عید غدیر خم

نظر شیعه درباره واقعه غدیر خم و جواب آن ها به دلایل اهل سنت

شیعیان نیز نظیر اهل سنت، دلایل و استدلال های بسیاری برای نظر خود مطرح می نمایند؛ علمای شیعه در طول سالیان متمادی کوشیده اند که مطابق با روایات و احادیث موجود به استدلال های اهل سنت جواب های جامع و قانع نماینده ای بدهند. در این قسمت از مقاله، به پاسخ های شیعیان به استدلال های اهل سنت و دلایل شیعه در ارجحیت امام علی برای خلافت می پردازیم:

1. پاسخ شیعه به استدلال مولا به معنای جانشین نیست

شیعیان مطرح می نمایند که در واقعه غدیر خم، حدود هشتاد هزار مسلمان حضور داشتند. مسلمانان و اسباب آن ها آنقدر زیاد بودند که وقتی جهاز شترهایشان را بر روی هم قرار دادند تپه ای از جهاز شتر به وجود آمد؛ این مسئله بیان گر این نکته است که جمعیت بسیار زیادی برای صحبت های پیامبر جمع شده بودند. از طرفی دیگر، گرمای غدیر خم، تا حدی زیاد بوده است که گویی از آسمان بر سر مسلمانان آتش می باریده است؛ با این تفاسیر، آیا پیامبر که شخصی بسیار عاقل و همواره نگران امت خود بود، برای بیان دوستی خود با علی یا صرفا بیان فضائل ایشان، چنین جمعیتی را این چنین آزار داده است؟ خیر. پیامبر برای موضوع به مراتب مهم تری چنین جمعیتی را به گردهم جمع کرده بود.

2. پاسخ شیعه به شک در صحت حدیث غدیر خم

علمای شیعه معتقد هستند که حدیث غدیرخم به حدی اعتبار دارد که بسیاری از بزرگان دین اسلام (اعم از شیعه و سنی) به آن اشاره کرده اند و رد کردن آن بوسیله چند تن از علمای مغرض سنی، چیزی را عوض نمی نماید. همچنین علمای شیعه بیان می نمایند که آن دسته از علمای سنی که حدیث غدیر خم را رد کرده اند (نظیر ابن تیمیه یا ابن حزم آندولسی) به صداقت در روایت حدیث معروف نیستند تا حدی که در برخی از کتب اهل سنت، این اشخاص به نداشتن صداقت در روایت حدیث متهم شده اند. به طور مثال ابن حجر عسقلانی در کتاب لسان المیزان درباره ابن تیمیه می نویسد: ابن تیمیه در رد کردن احادیثی که علامه حلی به آن استدلال کرده است زیاده روی کرده است تا جایی که احادیث خوب و معتبر زیادی را رد کرده است.

3. پاسخ شیعه به استناد نکردن امام علی و اصحاب او به حدیث غدیر خم

علامه امینی درباره این مسئله، به 22 مورد از استناد هایی اشاره می نماید که توسط اصحاب امام علی به حدیث غدیر خم شده است. برای نمونه چند مورد از آن ها را بیان می کنیم:

حضرت زهرا (ع)

ایشان در جایی می فرماید: آیا فراموش کرده اید که پیامبر در روز غدیر خم فرمود: هرکس من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست؟

امام حسن مجتبی (ع)

امام در جریان صح با معاویه، در خطبه ای فرمودند: و پیامبر دست پدرم را گرفت و فرمود: هرکس را که من مولای او هستم، على نیز مولاى اوست؛ خدایا! دوست بدار آنکه على را دوست مى دارد و دشمن بدار آن را که با على دشمن است.

عمار یاسر

از یاران امام علی بود. در جریان جنگ صفین به عمرو عاص می گوید: ای مرد ابتر، آیا نمی دانی که رسول خدا فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست؟

4. پاسخ شیعه به استدلال درایت بر روایت فزونی دارد

شیخ مفید در مناظره ای که با قاضی عبدالجبار سنی داشت، از ایشان پرسید: نظر شما درباره این حدیث پیامبر چیست که می فرماید ای علی! جنگ تو، جنگ من است، و صلح تو، صلح من است.

قاضی: این حدیث صحیح است.

شیخ مفید: در جنگ جمل، طلحه و زبیر در مقال امام علی قرار دریافتد، مطابق با حدیث بالا در مقال پیامبر قرار دریافتد، پس کافر هستند؛ درست است؟

قاضی: ای برادر مسلمان، آن ها (طلحه و زبیر) به درگاه خداوند توبه کردند.

شیخ مفید: جنگ جمل درایت و قطعی است، ولی این مسئله که طلحع و زبیر توبه کردند، روایت است؛ چرا در این مورد روایت را بر درایت ترجیح می دهی، ولی درباره خلافت امام علی و ابوبکر، برعکس عمل می کنی؟ چنانکه مشهور است قاضی عبدالجبار در جواب این سوال فرو ماند.

5. پاسخ شیعه به قبول وزارت ابوبکر از جانب امام علی

مطابق با نظر علمای شیعه، امام علی (ع) همواره مصحت اجتماع مسلمانان را بر مصالح شخصی خود ترجیح می دادند. زمانی که پیامبر فوت کردند، ایشان شاهد بیعت بسیاری از مسلمانان با ابوبکر بودند و به این مسئله مطلع بودند که اگر با ابوبکر بیعت ننمایند و دست به مخالفت بزنند، کلیت جامعه مسلمانان با دو دستگی بزرگی روبرو خواهد شد؛ پس با بزرگواری و آزادمنشی از خلافت گذر کردند و حق مسلم خود نسبت به خلافت را فدای جامعه مسلمانان کردند؛ چنین نیست که تصور کنیم امام علی هیچ گاه به حق خود درباره خلافت اشاره نکرده باشد.

در شروع خطبه شقشقیه می خوانیم: مطلع باشید به خدا سوگند ابابکر، جامه خلافت را بر تن کرد، در حالى که مى دانست صندلی من نسبت به حکومت اسلامى، چون محور آسیاب است به آسیاب که دور آن حرکت مى کند. او مى دانست که سیل علوم از دامن کوهسار من جارى است، و مرغان دور پرواز اندیشه ها به بلنداى ارزش من نتوانند پرواز کرد. پس من رداى خلافت رها کرده و دامن جمع کرده از آن کناره گیرى کردم و در این اندیشه بودم که آیا با دست تنها براى دریافت حق خود به پا خیزم یا در این محیط خفقان زا و تاریکى که به وجود آوردند، صبر پیشه سازم که پیران را فرسوده، جوانان را پیر، و مردان با ایمان را تا قیامت و دیدار پروردگار اندوهگین نگه مى دارد پس از ارزیابى درست، صبر و بردبارى را خردمندانه تر دیدم. پس صبر کردم در حالى که گویا خار در چشم و استخوان در گلوى من مانده بود؛ و با دیدگان خود مى نگریستم که میراث مرا به غارت مى برند.

سخن آخر

واقعه غدیر خم دو تاویل کاملا متضاد دارد که یکی از آن ها نظر شیعیان و دیگری مطابق با نظر اهل سنت است. هرکدام از این دو گروه، استدلال ها و شواهد متفاوتی برای تایید نظر خود دارند که در این مقاله مهم ترین آن ها را بصورت اجمالی برشمردیم. حدیث غدیر خم، یکی از محکم ترین دلایل شیعیان برای خلافت امام علی (ع) است، برای آشنایی بیشتر با این حدیث، مطلب قبول ولایت امام علی بر مبنای حدیث غدیر را از دست ندهید. کارشناسان مذهبی سایت خبرنگاران، بی صبرانه منتظر نظرات شما درباره این مقاله هستند.