لحاف دوزی بخش مهمی از فرهنگ استان خراسان شمالی است - زرین گراف

به کسی که لحاف می دوزد، لحاف دوز می گویند. استفاده از لحاف و آداب مربوط به دوختن آن ریشه در فرهنگ این منطقه دارد. رویه لحاف از به هم دوختن قطعات پارچه های پنبه ای رنگین یا پارچه های مخمل درست می شود و درون لحاف را پشم یا پنبه ای که حلاج آن را زده است می گذارند و پس از پرکردن و دوختن رویه آن، با چوب تشک صاف کن آن را صاف می نمایند و سپس با سوزن لحاف دوزی که 7 تا 10 سانتیمتر است و نخ پنبه ای یا کتانی آن را می دوزند. یکی از مهمترین جهیزیه ای که خانواده عروس برایش تهیه می نمایند، لحاف است.

لحاف به نوعی روانداز گویند که معمولاً در هنگام خواب بر روی خود می کشند. لحاف از روکش کردن پنبه یا پشم از طریق پارچه متقال و روکش کردن آن با ملحفه یا پارچه مخمل درست می شود. لحاف از پتو گرمتر است و معمولاً فقط در زمستان بکار می رود.

حرفه لحاف دوزی که تا چند دهه پیش در تمام منطقه ها شهری و روستایی ایران رواج بسیاری داشت امروزه و به علت توسعه صنعت نساجی و فراوری انواع پتوها و لحاف های صنعتی متنوع و رنگارنگ رو به انقراض و فراموشی است هرچند هنوز میتوان ردپایی از آن را در محلات قدیمی شهرها و بعضی روستاها مشاهده کرد؛ ردپایی که اگر به سرنخی برای احیای این هنر تبدیل نشود، بزودی و برای همواره در هیاهوی توسعه صنعت و تکنولوژی کم رنگ و فراموش می شود.

استفاده از لحاف در خراسان شمالی جایگاه ویژه ای دارد و هنوز هم لحاف دوزان در این حرفه مشغول بکار می باشند. لحاف دوزی شاید تنها حرفه به جامانده از دیرباز تا به امروز می باشد که بواسطه تقاضای مردم هنوز هم راسخ و پابرجا مانده و یکی از کالاهای اصلی جهیزیه دختران تا چند دهه پیش لحاف و تشک بود. تهیه این کالا خود آدابی ویژه داشت. پس از خریدن پارچه های لازم برای این کار با یک لحاف دوز خبره هماهنگی به عمل می آمد و یک روز خاص را برای دعوت او به منزل مادر عروس خانم مشخص می کردند.

در روز موعود که حتماً باید از روزهای سعد و مبارک انتخاب می شد، همه خانم های فامیل در منزل مادر عروس خانم گرد هم می آمدند. در گوشه حیاط یا پشت بام، لحاف دوز مشغول کار دوختن لحاف برای جهیزیه عروس میشد. لحاف مخصوص عروس و داماد، لحاف مخصوص سیسمونی، خوشخواب، تشک دیواره دار، تشک ساده، بالشت، متکا، پشتی، کوسن و… از تقاضاهای مردم برای لحاف دوزی است.

فنون و مهارت لحاف دوزی

لحاف دوز در ابتدا با کمان پنبه زنی الیاف پشمی یا پنبه ای را حلاجی می نماید. این کار چندین ساعت زمان می برد.

بعد آنها را در ملحفه های محکم جا می دهد و با چوب تشک صاف کن روی آن می زنند تا خوب صاف شود و سعی می نماید ضخامت الیاف را در همه سطح لحاف یکسان و برابر کند.

لحاف دوز این کار را با زدن کوک هایی بافاصله منظم روی ملحفه و الیاف درونش انجام می دهد. سپس آغاز به دوختن اطراف لحاف نموده و در خاتمه طرح از پیش کشیده شده را می دوزند. سپس با سوزن لحاف دوزی که 7 تا 10 سانتیمتر است و نخ پنبه ای یا کتانی آن را می دوزند. سوزن بزرگی که لحاف دوز از آن برای کوک زدن استفاده می کرد جوال دوز نام داشت.

لحاف دوز نسخه اولیه و کامل نشده لحاف را وسط اتاق پهن می نماید و مشغول انجام کارهای نهایی روی آن می شود. بیرونی ترین قسمت لحاف حکم ویترین کار را داشت. این مرحله یکی از مراحل مهم است که کل زیبایی کار را نشان می دهد. برای رویه اصلی لحاف از پارچه های مخمل یا ساتن استفاده می شود. لحاف دوز روی این پارچه ها را طرح و نقش دار می نماید. نقش هایی مثل طاق ترنج و قلب و جفت قو و… انگشتانه را در دست نموده تا انتهای سوزن روی آن قرار گیرد و پشت سرهم نقشه ای را که دارند روی پارچه وسط که معمولاً از جنس ساتن است، پیاده می نمایند؛ بنابراین لحاف دوز سعی می نماید این قسمت را به زیباترین روش تزئین کند.

نقش های معروف لحاف بسیار است که معمولی ترین آن دارای زمینه قلمکار و گل وسط و کناره یا حاشیه پهن است که از کتان ساده و رنگهای متضاد درست می شود. لحاف دوز بدون داشتن هیچ گونه نقشه ای طرح های زیبا و قشنگی را روی لحاف می دوزد که جای بس تحسین و تمجید را دارد.

از مرسوم ترین نقش ها برای لحاف نقش های قرینه یکدیگر، گل و بوت، پری دریایی، طرحی از طاووس، دو قلب، ستاره ای، ترنجی و چشم انداز است. لحاف دوز گاه حتی برای زیباتر شدن رویه کار از هنر تکه دوزی نیز استفاده می نماید. مثلاً گل ها را بصورت رنگارنگ روی زمینه تک رنگ لحاف می دوخت.

در زمان های قدیم بیشتر لحاف دوخته میشد، چرا که برای حفظ بدن از سرما بود طرح رویه آن زیاد مهم نبود و بیشترین مدلی که طرف داران زیادی داشت مدل مجمه ای است که با قراردادن مجمه (سینی بزرگ) در وسط لحاف دایره را تنظیم نموده و براساس آن بقیه را هم ادامه داده و در رویه کل لحاف از طریق دایره های پشت سر هم دوخته میشد.

تاریخچه لحاف دوزی به زمان های دور برمی شود. الان در بعضی از جاها حتی لحاف دوران ناصرالدین شاه نیز بافت می شود یعنی چیزی حدود دو قرن پیش. لحاف دوزی با شماره 1436 در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسید.